Σύμφωνα με το μύθο ο Δίας είδε μια μέρα ψηλά από τον Όλυμπο την όμορφη Σεμέλη μιαν από τις κόρες του Κάδμου, βασιλιά της Θήβας, και την αγάπησε. Κατέβηκε λοιπόν σκοτεινή νύχτα από τον Όλυμπο και κοιμήθηκε μαζί της. Όταν η Ήρα έμαθε την εγκυμοσύνη της Σεμέλης, κυριεύτηκε από ζήλια και, για εκδίκηση, κατάφερε να πείσει τη Σεμέλη να ζητήσει να παρουσιαστεί ο Δίας μπροστά της με όλη του τη μεγαλοπρέπεια, ανάμεσα στους κεραυνούς. Πράγματι ο Δίας παρουσιάστηκε μπροστά της τυλιγμένος στους κεραυνούς και στις φωτιές και η Σεμέλη άρχισε να καίγεται και γέννησε πρόωρα το Διόνυσο. Το έξι μηνών έμβρυο που κυοφορούσε το κρύβει στον μηρό του ο Δίας και μετά τρεις μήνες γεννιέται ο Διόνυσος (Διο(σ) – νυσος = γιος) ο πυριγενής, μηρορραφής, διμήτωρ και δισσότοκος. Όμως ακόμα και μετά τη γέννησή του συνεχίζει να καταδιώκεται από την Ήρα. Έτσι μεταφέρεται στην Νύσα (Διός - Νύσα→ Διόνυσος) όπου και αναλαμβάνουν την ανατροφή του οι Νύμφες.

Όταν μεγάλωσε, δοκίμασε τον καρπό του αμπελιού και του άρεσε πολύ. Έτσι, έστυψε σταφύλια και έδωσε να πιουν το χυμό τους οι Νυσαίες Νύμφες και όλοι όσοι βρίσκονταν εκεί. Το εύγευστο ποτό τους έκανε να ξεχάσουν κάθε πίκρα και στενοχώρια, γι' αυτό ο Διόνυσος πήρε το όνομα "Λυαίος" ή "Λύσιος", γιατί έλυσε τις πίκρες και τις στενοχώριες. Ο Διόνυσος και οι σύντροφοί του, οι Μαινάδες, οι Βάκχες, οι Σάτυροι και οι Σειληνοί άρχισαν να περιπλανιούνται σε διάφορα μέρη μαθαίνοντας τους ανθρώπους να καλλιεργούν την άμπελο. Πήγαν σε πολλές χώρες της Αφρικής και της Ασίας: Αίγυπτο, Λιβύη, Αραβία, Αιθιοπία, Ινδίες. Όλος ο κόσμος υποτασσόταν στην ακαταμάχητη δύναμη του Διόνυσου. Σ' όσους τον αγαπούσαν χάριζε τη λησμονιά, το κέφι, την ευθυμία• όσοι όμως τον μισούσαν, γνώριζαν την οργή του και την τιμωρία του. Έτσι με τον πρότυπο «ιερό γάμο» του Δία και της Σεμέλης δηλαδή του Ουρανού και της Γης εξηγείται η επίδραση των μετεωρολογικών φαινομένων στην αμπελοκαλλιέργεια ενώ η μανία του Διόνυσου και των μαινάδων δηλώνουν την οργιαστική λατρεία, την έκσταση, τις παραισθήσεις από την επήρεια της μέθης και του χορού.

Η μυθολογία αναφέρει επίσης ότι ο Διόνυσος απήχθη από Ετρούσκους πειρατές στο δρόμο του για την Ιταλία. Φανέρωσε όμως, τη θεϊκή του υπόσταση φυτεύοντας ένα αμπέλι που αναρριχήθηκε στο κατάρτι και μετατρέποντας τους πειρατές σε δελφίνια. Τέλος αναφέρεται η συμφιλίωση του Θεού με την Ήρα και η ανάδειξη του σε διάδοχο του Δία από τον ίδιο τον πατέρα των Θεών, που τον αναδεικνύει σε βασιλιά των Θεών.

Η Αριάδνη, κόρη του Μίνωα βασιλιά της Κρήτης και σύζυγος του Διόνυσου, του χάρισε δύο γιους, τον Στάφυλο και τον Οινοπίωνα, καθώς και μία κόρη την Ευάνθη των οποίων τα ονόματα είναι ενδεικτικά της σχέσης του Διονύσου με τον οίνο.

Αλλά και πολλές από τις ονομασίες του Διονύσου έχουν σχέση με τον Οίνο. Τον ονόμασαν Οίνο επειδή θεωρούσαν το κρασί ως δώρο του θεού, Ομφακίτη, δηλαδή θεό των ανώριμων σταφυλιών, Νυκτήλιο, Μύστη, Βρόμιο, Εύη, Εύιο σχετίζοντας την ιδιότητά του με λέξεις που παραπέμπουν στο κρασί, Ανθεύς, Άνθιο, Κισσοφόρο, Κισσοχονίτη και Δενδρίτη για να τονίσουν τη σημασία του θεού για την καλλιέργεια και τη βλάστηση.